Türkiye’de engelliler, dezavantajlı kesimler, yaşlılar, sosyal güvencesi olmayanlara yeşil kart, muhtaç aylığı, yaşlılık aylığı vb. adlarla Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı aracılığıyla merkezi hükümet tarafından yardım ve destekler veriliyor. Yerel yönetimler de muhtarlıklar ve sosyal yardım birimleri aracılığıyla ciddi miktarlara ulaşan yardımlar yapıyor. Ayrıca bazı STK’ları, kuruluş, vakıf ve dernekler üzerinden de yardımlar yapıldığını biliyor ve duyuyoruz. Bu yardım ve desteklerin nasıl bir eşgüdümle izlendiğini bilemiyorum ama özellikle son 20 yılda toplumun büyük kesimine bu yardımların artarak ulaştırıldığı biliniyor. Etkin bir şekilde denetlenemez ve koordine edilmezse bazıları 2-3 yerden yardım alarak, başkalarının hakkına tecavüz edip kötüye kullanımlar yaşanabilir.
Yine son dönemde bazı Suriyeli ve Afgan göçmenlere de ayni ve nakdi yardımlar verildiğini basın, medya ve sosyal platformlardan duyuyoruz. Detaylarını incelemesem de Aile bakanlığı bütçesi adeta SGK ile yarışır durumda ve ancak bütçeden yapılan transferle açıklar kapanıyor.
Konumuz yerel yönetimler olduğu için yardım ve destekler konusunu belki bir başka yazımızın konusu olarak burada bırakmakta yarar var. O halde neden girdik bu konuya! Kısaca anlatmaya çalışalım; Engelli, hükümlü ve sosyal hizmetlerden yararlanan çocuklarımız, yasa ve yönetmeliklerde bahsi geçen oranlarda (Pozitif ayrımcılık yaparak daha fazla olabilir.), kamu kurumları, yerel yönetimler ve özel şirketlerce istihdam edildiğinde, kendi kazançlarıyla hayatlarını devam ettirebilirler. Böylelikle sosyal yardım ve destekler konusunda merkezi bütçe ve yerel yönetimler bütçelerinden ayrılan paylar ve hazine transferleri ile birlikte bütçe açıkları da o miktarda azalmış olur. Kamu kurumları ve yerel yönetimler bu konuda hassas davranırsa, özel şirketler için de örnek olurlar.
Yasalarımız bu konuda ne diyor?
4857- İŞ KANUNU “Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırma Zorunluluğu” Md. 30; “50 veya daha fazla işçi çalıştıran özel sektör %3 engelli, kamu %4 engelli ve %2 eski hükümlü işçi çalıştırmak zorunda.” “Engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğuna aykırılık” Md. 101; “Şarta uymayan işveren veya vekiline çalıştırmadığı her engelli ve eski hükümlü başına aylık (2016’da 2.211 TL, 2017’de 2.295 TL, 2018’de 2.627 TL, 2019’da 3.250 TL, 2020’de 3.983,85 TL) idari para cezası verilir.” Kamu kuruluşları bu cezadan hiçbir şekilde muaf tutulmaz.
657- DEVLET MEMURLARI KANUNU “Engelli personel çalıştırma yükümlülüğü” Md. 53; “Kurum ve kuruluşlar çalıştırdıkları personele ait kadrolarda %3 engelli çalıştırmak zorundadır. %3 hesabında ilgili kurum veya kuruluşun (yurtdışı teşkilatlar hariç) toplam dolu kadro sayısı dikkate alınır.”
16.08.2014’de Kamu İhale Genel Tebliği değişmiş. Md. 78.28; “… aynı ilde birden çok iş yeri olup olmadığına bakılmadan, ihale dokümanında 50 veya daha fazla işçi çalıştırılması, engelli işçi sayısı ile bu işçilerin tabi olacağı ücret grubunun idarece tespit edilerek, idari şartnamenin ilgili maddesinde birim fiyat teklif cetvelinde ayrı satır açılır.”
Sayıştay raporlarına da konu edildiği halde muhtemelen çoğu belediyenin haberinin olmadığı bir başka kota daha var. 4857 “İstisnalar” Md. 4; “..24.05.1983/ 2828- SOSYAL HİZMETLER KANUNUNA göre evlerde sosyal hizmet gereğince görevlendirilecekler,” Ek Md. 1; “Haklarında korunma veya bakım tedbir kararı alınan Aile Bakanlığı sosyal hizmetlerinden yararlanan çocukların kamu kurumlarınca serbest kadro ve pozisyonlarının %0,1’i, kadro toplamı binden az olsa da en az 1 hak sahibi istihdam edilir.”
Kamu kurumları ve yerel yönetimlerde kaç kişi çalışıyor?
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığının derlediği rakamlara dayanarak TUİK; 2019 yılı II’nci çeyrek (Nisan, Mayıs, Haziran) toplam kamu istihdamının (Yerel yönetimler dahil), 2018 yılı aynı dönemine göre %10,6 artarak 4.570.000 kişi olduğunu söylüyor. Keşke yerel yönetimler ayrı bir başlıkta verilebilseydi de çalışan sayısını görebilseydik.
Biz de, en yetkili kurum olarak TBB- Türkiye Belediye Birliği web sitesine baktık. 2009 bilgilerine göre 16 BB (merkez ve ilçeleri dahil) 110.000 sürekli işçi olmak üzere 323.796 kişinin çalıştığı yazıyor. Aradan geçen 11 sene içinde BB- Büyükşehir Belediyesi sayısı 30 olmuş, belediye şirketleri sayısı artmış, 696 sayılı yasaya göre çoğu belediye personel şirketi kurmak zorunda kalmış vs. 51 il ve ilçeleri dahil güncel olarak Norm kadro personeli, sürekli ve geçici işçiler ile sözleşmeli çalışanların sayısına ulaşamıyoruz. Aslında bırakın çalışan sayısına ulaşmayı, CİMER’e başvurdum, Çevre Şehircilik Bakanlığını aradığım halde kaç BİT- Belediye İktisadi İşletmesi/ iştiraki var onu dahi bilemiyoruz.
Belediye şirketlerinde çalışan işçi statüsünde ki yöneticiler ve işçilerle ilgili tam sayıyı SGK kayıtlarından öğrenmek mümkünse de kamuoyuna açık bilgi/ istatistik yok. CİMER başvurumu Ticaret Bakanlığına da yönlendirmişler, gelen cevapta “tam olarak şirket sayısını bilmiyoruz itirafında bulunmuşlar.
Google üzerinden yaptığım araştırmalarda bir sitede yerel yönetimlerde 3.340.000 kişi çalıştığı bilgisi var ama detay yok. Biz yine de 3.000.000 kişi olduğunu varsayalım. Kamu kurumlarında ki %4 engelli kotası yerine %3 ve hükümlü kotasını %2 alalım. 90.000 engelli ve 60.000 hükümlü istihdam edilmesi gerekir.
Bu vesileyle sormak isterim; 4857 iş kanununa göre kamu kurumlarında %4 uygulanması gereken engelli kotası, kamu kurumlarının kılcal damarlarını oluşturan yerel yönetimlerde (Mahalli İdarelerde) neden %3 olarak uygulanıyor anlayamadım. Yanılıyorsam lütfen düzeltsinler..
Bazı yerel yönetimlerden örnekler vermek istiyorum;
İBB’de 14.000 kadrolu olmak üzere 43.598 kişi çalıştığı söyleniyor. 28 şirket ve 2 iştiraki buna dahil değil. Ankara’da kadrolu 3.647, İzmir’de kadrolu 4.556 kişi, Eskişehir’de 1.133 kadrolu 3.758 kişi, Aydın’da 895 kadrolu 3.026 kişi, Samsun’da 704 kadrolu 1.916 kişi, Kayseri’de 911 kadrolu 1.940 kişi, Mersin’de 2.033 kadrolu 7.364 kişi, Adana’da 2.568 kadrolu 8.571 kişi ve Diyarbakır’da kadrolu 967 kişi çalışıyor. Hiçbiri engelli ve hükümlü sayılarını belirtmemiş. Faaliyet raporlarında da yok. Hiçbir yasal zorunlulukları olmasa da kadın ve erkek sayıları var oysa.!
“Efendim yeterli liyakata sahip eleman bulamadığımız için engelli, hükümlü personel çalıştıramıyoruz” türü yaklaşımları uygun bulmam. Neredeyse her belediyenin eğitim kursları var. Yetmezse MYK- Mesleki Yeterlilik Kurumuna bağlı eğitim kurumlarının verdiği sertifikalı eğitimler var. Birkaç eğitimden sonra yetişirler.
Bazı belediye şirketlerinde sayılar belirtilmiş olsa da, emek yoğun hizmet vererek taşeron kullananlar, 696 KHK göre işçileri bünyelerine almak zorunda kalınca, kanuni sınırlara uyulmadığını görüyoruz.
Yöneticiler ve sayın başkanlar 2020’de kişi başına 3.983 TL/ay cezayı göze aldıkları için mi, yoksa “nasılsa kimse denetlemiyor, denetlese de ceza verilmiyor” rahatlığı içinde mi böyle rahat davranıyorlar acaba!
Sayıştay denetim raporlarında konu hakkında eleştiriler nasıl?
Dış denetim/Sayıştay raporlarında konu sıklıkla dile getirilmiş. İç denetim raporlarında ise neredeyse hiç yok. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler ile İç İşleri ve Çevre Şehircilik Bakanlıklarının denetimlerinde böylesi tespitler var mı, tespit edildiğinde işlem yapılıyor mu bilemiyorum. Sayın bakanlara, sorunun sadece bütçe açığı olarak değil, işsizlerin toplumda aynı zamanda bir güvenlik sorunu olduklarını da hatırlatmak isterim.
Sayıştay raporlarının özetini çıkarttığım kitap çalışmamdan alıntı yaparak, 2012- 2018 yıllarında bazı yerel yönetimler ile bağlı kuruluşlarında tespit edilen hataları aşağıda paylaşıyorum;
| BELEDİYELER İŞTİRAKLER | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | AÇIKLAMA / GEREKÇE |
| İETT | X | X | Şoför ve Hizmet İşçisi Alımında istihdam edilmesi gereken engelli personel istihdamı düşünülmemiş. | |||||
| İSKİ | X | X | 2 yıl üst üste engelli ve yükümlü istihdamı eksik. | |||||
| İBB | X | 657/ Md. 53 göre 186 engelli ve 2828 göre sosyal hizmet projesinde 13 kişi istihdam edilmemiş. | ||||||
| G. O. PAŞA | X | 375 memurun %3’ü 11 engelli olması gerekirken 4 memur çalıştırılmış. | ||||||
| SULTANGAZİ | X | 293 memurun %3’ü karşılığı 9 engelli çalışması gerekirken 3 engelli memur çalıştırılmış. | ||||||
| BEYKOZ | X | 6 ayrı hizmet alımında 899’da %4 oranında 33 personel yerine 14 engelli çalıştırılmış. | ||||||
| BELTUR | X | 47 kişilik temizlik işinde 4 engelli şartı var. 3 ay 3 kişi, sonra ki 2 ay 2 engelli, sonra kimse çalıştırılmamış. | ||||||
| ATAŞEHİR | X | 11 engelli personel yerine 2 engelli çalıştırılmış. 2828 göre en az 1 personel ise hiç istihdam edilmemiş. | ||||||
| SARIYER | X | 309 personelin %3 karşılığı 9 engelli memur çalıştırılması gerekirken hiç yok. | ||||||
| ALTINDAĞ | X | 245 çalışan personelin %3’ü karşılığı 8 engelli memur istihdam etmesi gerekirken, hiç çalıştırılmamış. | ||||||
| BEYPAZARI | X | Çalışan 49 personelin %3’ü karşılığı 2 engelli memur istihdam edilmesi gerekirken hiç yok. | ||||||
| ÇANKAYA | X | 1.172 çalışana göre 36 engelli memur yerine 23 engelli çalıştırılmış. | ||||||
| SAMSUN BB | X | 2018’de 456 memurun 14’ü engelli memur çalıştırması gerekirken 11 engelli çalışmış. 3 engelli memur için Devlet Personel Başkanlığıyla yazışma yapılmamış. | ||||||
| ŞAHİNBEY | X | 7 hizmet alımıyla 2.695 personelin % 3’ü 85 engelli yerine, 33 engelli personel çalıştırılmış. | ||||||
| PAMUKKALE | X | Tabloda 6 engelli olmak üzere istihdamı zorunlu toplam 7 kişi istihdam edlmemiş. | ||||||
| AYDIN BB | X | 3 hizmet alım işinde 1.665 işçi çalışıyor. 48 engelli yerine 33 personel çalıştırılmış. | ||||||
| TEKİRDAĞ BB | X | 23 projede 1.717 personel, 68 engelli yerine 40 kişi var. 13 engelli memur yerine 2 kişi çalışmış. | ||||||
| ADANA BB | X | 1.688 Memurun %3’ü karşılığı 51 kişi yerine 20 kişi çalışıyor. Son 4 yıldır DPB talep yazısı gönderilmemiş. |
Sevgiler ve saygılar sunarım.
Ahmet Baybars GÖĞEZ